منظور از اصلاحات ارضی
محمدقلی مجد، استاد سابق دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا معتقد است که ،اصلاحات ارضی، ثبات سیاسی را در ایران بالا نبرد. فقط شش سال بعد از اتمام برنامه عظیم اصلاحات ارضی، نظامی سلطنتی که ۲۵ قرن دوام آورده بود، سرنگون شد و نمی‌توان اصلاحات ارضی را تثبیت‌کننده سرمایه‌داری در مناطق روستایی ایران خواند. اصلاحات ارضی اساساً مفهوم زمین‌داری را در ایران تغییر داد، نظامی مبتنی بر اجاره را تبدیل کرد به نظام زمین‌های زراعی در تصرف مالک و در اعطای زمین به تمام کشاورزان مستأجر زمین در ایران، کاملاً موفق بود. این اصلاحات، قدرت سیاسی و اقتصادی طبقه زمین‌دار را از بین برد.
همچنین بخوانید: اراضی بایر
دیدگاه اصلاحات در ایران
این دیدگاه که اصلاحات ارضی در ایران از اساس ناکارآمد بود، به شدت در متون موجود در این‌باره شایع و فراگیر بوده و تکرار شده است. ارزیابی مهمترین تجربه اصلاحات ارضی سده بیستم ایران، حاکی از این است که ۱۹ % دهقان‌ها و ۳۱ % زمین‌های زراعی این کشور در محدوده اعمال اصلاحات قرار گرفتند. از همین رو است که تجربه اصلاحات ارضی در ایران را در زمره برنامه‌های ضد فئودالی [ضد زمین‌دارها] دسته‌بندی می‌کنند: اصلاحاتی که طرح و برنامه‌اش به قصد از ریشه نابود کردن فئودالیسم، تثبیت سرمایه‌داری در مناطقی که شامل حال اصلاحات نشدند و افزایش ثبات سیاسی کشور بود.
تغییرات در مالکیت اراضی کشاورزی
در واقع تغییرات در مالکیت اراضی کشاورزی با واگذاری زمین از دولت و زمین‌داران بزرگ به کشاورزان برای افزایش بهره وری بود. این اصلاحات از مهمترین اقدامات رژیم پهلوی بود، که سبب تغییر ساختار اجتماعی و اقتصادی روستاهای ایران و نظام قدیمی زمین‌داری شد. این طرح از جمله طرح‌های آمریکایی دانسته شده است که برای کم کردن نارضایتی مردم از رژیم پهلوی و حفظ منافع آمریکا در ایران به اجرا در آمد. از میان برداشتن نظام فئودالی و انتقال قدرت به طبقات دیگر اجتماعی، کاهش فشار سیاسی موجود روی نظام حاکم و بازسازی حیثیت رژیم، ایجاد یک پایگاه اجتماعی جدید از دهقانان مطیع حکومت، افزایش سطح درآمد و توانایی اقتصادی زارعان، پیش‌گیری از مهاجرت به شهرها و خلع سلاح مخالفان به خصوص گرایش‌های چپ‌گرایانه از جمله اهداف این طرح ذکر شده است.
منظور از اصلاحات ارضی، تغییری است که دولت در بنیان‌های کشاورزی انجام می‌دهد. بنیان‌های کشاورزی عبارت‌اند از: مجموعه روابط اجتماعی ـ حقوقی موجود میان مردم درباره تقسیم زمین، مشخصات ویژه مؤسسات کشاورزی (بزرگی، کوچکی و…) و درجه استقبال مؤسسات کشاورزی. دکتر علی امینی در دوران صدارتش مرحله اول اصلاحات ارضی را اجرا کرد. مرحله دوم آن در قالب انقلاب سفید به عنوان یکی از اصول شش‌گانه مطرح شد. و مرحله سوم آن را هم دولت هویدا در سال ۱۳۴۸ش. اجرا کرد.
تأثیرات برنامه اصلاحات ارضی
تأثیرات برنامه اصلاحات ارضی گرچه به شکلی اساساً محدود، تأیید مالکیت زمین برای زمین‌داران غیرکشاورز، امکان مالک شدن زارعان سهم‌بر و تثبیت موقعیت اجتماعی کارگران کشاورز یا بذرکاران به مثابه کشاورزان فاقد زمین بود. اما اصلاحات ارضی خصلت اصلی نظام کشاورزی قبلی، یعنی نظامی را که در آن اقلیت مالک با استثمار اکثریت روستانشین از کار کشاورزی سود می‌برد، تغییر نداد. البته ترکیب گروه دوم همچون پیامد مستقیم سیاست‌های تقسیم اراضی حکومت، تغییر یافت. به طور مشخص، تعدادی از اربابان سابق از این نظام به طور کلی حذف شدند و جای آنان را اقلیتی از کشاورزانی که ۱۰ هکتار زمین با بیش از آن دریافت کرده بودند و نیز بورژوازی دهقانی (تجار خوش‌نشین) گرفتند. این هر دو گروه را باید بخشی از نخبگان جامعه روستایی دانست که از ایجاد روابط استثماری با اکثریت روستانشینان، شامل زارعان معیشتی و کارگران کشاورز فاقد زمین، سود می‌بردند.
همچنین بدانید
در طول حکومت محمدرضا شاه تدبیر بر آن نبود که تغییری ریشه‌ای در روابط سنتی روستایی پدید آید. بنابراین نباید هم حیرت کرد، که چرا اصلاحات ارضی به چنین نتیجه‌ای دست نیافت. با این همه، هر برنامه تقسیم زمینی به ناچار تصوری را از تغییری نسبتاً بنیادین در ذهن خلق می کرد. احتمالاً یکی از اهداف این برنامه، ارائه چنین تصویری بود، اگر چه در واقع امکان هیچ تغییر جدی‌ای فراهم نشد.
کشاورزان به این تصویر واکنش مثبت نشان دادند و در آغاز امیدوار بودند که اصلاحات ارضی وضعشان را بهبود ببخشد. اما، برای اکثر آنان فقر بی‌پایان همراه با عدم امنیت اقتصادی، سرنوشتی تغییرناپذیر بود. کشاورزان که پس از چندی از توهم به درآمدند، به برنامه اصلاحات ارضای به تلخی می‌نگریستند. آنها به حکومت مظنون بودند و نسبت به گروه کوچک مالکان غیابی و دهقانان صاحب زمینی که از اصلاحات سود برده بودند کینه می‌ورزیدند. البته خیلی از مالکان برای جلوگیری از دست رفتن زمین هایشان آنها را به کمک روحانیون وقف عام ویا خاص نمودند. و هنوز هم خیلی از روستاییان با سازمان اوقاف دچار مشکل می‌باشند.
چگونه وکیل متخصص انتخاب نماییم
نادر کیانی وکیل اراضی و بهترین وکیل زمین
دیدگاه شما