بررسی اراضی خالصه در نظام حقوقی ایران

تاریخچه اراضی خالصه

اراضی خالصه : نام کامل این اراضی «اراضی سلطنتی خالصه» است که به اراضی که در اختیار و تحت نظارت مستقیم خلیفه و سلطان قرار داشت و درآمدهای حاصل از آن به خزانه خصوصی او واریز می‌شد. این واژه از دوره ایلخانان در ایران به معنای اراضی سلطنتی به کار رفته است. به­ بیان ­دیگر؛ منظور از اراضی خالصه ها ملک متعلق به حاکمیت( خاندان سلطنت یا دولت ) است. که شامل کلیه اراضی و املاک دولتی چون ساختمانها،باغ ها،زمین های دایر،بایر،مسلوب المنفعه،کویری،باتلاقی و منابع آبی مانند قنات ها و زمین هایی که درآمد،آنها به خزانه واریز میشد.

برای این اراضی سه منشاءنام بره شده است؛

• رقبات نادری
• خالصه های محمدشاه
• رقبات ناصری

ویژگی خالصه­ ها

اول – حاصل‌خیزترین ایالت­ها تبدیل به خالصه می­شد.

دوم – بخش عمده درآمدهای دولت از همین املاک به دست می‌آمد.

نکته:ایالت‌های خاصه هر کدام یک وزیر داشتند که متصدی خالص‌جات یا وزیر خالصه خوانده می‌شد و همه امور ایالت از طرف شاه به وی واگذار می‌گردید. دخل و‌ خرج املاک خاصه، در دفترخانه خاصه ثبت می‌شد.در این دفترخانه سیاه‌های از املاک خاصه و نیز درآمدهای آن تهیه می‌گردید.

اصلاحات ارضی

شایع ترین نوع از انواع خالصه ها

الف . خالصه­های انتقالی:

از جمله اراضی که برای مدت کوتاه،به استفاده کننده داده می­شد.

ب . خالصه­های تیولی:

از جمله اراضی که به تیول دار واگذار می­شدند و در مقابل،گیرنده می­بایست،در جنگ،با اعلام حکومت مرکزی،نیروی سواره و نظامی بفرست.

ج . خالصه­های دیوانی:

از جمله اراضی که بطور مستقیم،زیر نظر دولت اداره، به زارع واگذر می­شدند و حقوق دولت از آنها اخذ می­شد.

تفاوت اراضی خالصه با اراضی سلطنتی و اموال عمومی

اراضی خالصه با املاک سلطنتی و اموال عمومی تفاوت دارند،با این توضیح که، املاک سلطنتی،در مالکیت پادشاه است و اموال عمومی نیز، باتوجه به قانون مدنی اموال متعلق به عموم مردم هستند و استفاده عموم از آنها،یا ناشی از طبیعت مال برای مثال سواحل و رودخانه ها یا ناشی از تخصیص آنها برای استفاده عموم است؛برای مثال اختصاص قطعه زمینی برای احداث جاده.

عمده اقدامات در دوره قاجاريه و قبل از آن، اختصاص بـه نحوه اداره کردن خالصه­ها بود، مانند شيوه اجاره، ميزان بهره، حق الارض و حق الماء . بر اساس برنامه­هاي مختلف سياسي، اقتصادي و نظامي، مانند كوچاندن قبایل، یک­جانشين كردن عشاير، احداث كارخانه و احداث پادگان هاي نظامي، حفظ امنيت و گسترش سرمايه گذاري؛ تصرف در خالصه­ها به همراه تعداد آنها افزايش يافت.

در دوره پهلوي دوم، تصميم بر ترك كشاورزي دولت بود. لذا عمده سياست اقتصادي مانند اصلاحات ارضي و واگذاري­ها ، در ميزان و مالكيت اين اراضي تأثير زياد داشته است؛ به گونه اي كه با اجراي كامل مقررات مربوط به اراضي خالصه، دولت بايد تا دهه پنجاه آنها را واگذار مي­كرد و اگر مالكيتي هم باقي مي­ماند؛

اول. بسيار ناچيز بود.

دوم. جزء اراضي مرغوب سابق نبود.

 سوم. باقي مانده آنها براي منفعت جامعه واگذار نشده بودند.

بیشتر بخوانید: اراضی بایر

شیوه کشت و نحوه واگذاری خالصه­ ها

با گذشت زمان و اجراي مقررات اصلاحات ارضي در مرحله اول و دوم، زارعان در اراضي اشخاص خصوصي و وقفي، صاحب زمين شدند.شيوه كشت، در زمان شروع اصلاحات ارضي ملاك بود. فلذا ممكن بود که در فرضي،شخصي قبل از اصلاحات، ملكي را خريده باشد، با شروع اصلاحات، مي­بايست آن را واگذار مي­كرد.اما دو نكته درعمل،موجب محدود شدن اين اتفاق شد؛

الف – با هياهوي سياسي نزديك به اجراي اصلاحات ارضي، خريد خالصه محدود شد.

ب – براي واگذاركردن، خريدار اراضي خالصه نباید بيش از يك ده شش دانگ مالكيت داشته باشد.

دولت ها حق هرگونه تصرف را در خالصه­ها به عنوان بخشي از ما­يملك، در چهارچوب قوانين مربوطه داشتند.در دوران گذشته اين تصرف به مانند مالكان حقيقي، بـه شكل «اداره كردن» بود. با گذشت زمان و ضرورت­ها، نحوه تصرفات با انگيزه­هاي متفاوت، آشكارا افزايش يافت.

مقاطع واگذاری خالصه ­ها

خالصه­هايي كه بعد از شروع اصلاحات ارضي واگذار مي­شدند در دو مقطع تفكيك آنها مهم است؛

الف)آنهايي كه قبل از قانون انحلال بنگاه خالصه­ها واگذار شدند.

ب)آنهايي كه تا تصويب اين قانون در مالكيت دولت باقي ماندند. اما بعد از تصويب اين قانون خالصه­ها با اصلاحات ارضي همراه شد.

نکته: خالصه­ه اي داخل در محدوده شهر بدون تفكيك بين زارع و متصرف تحت ضوابطي عرصه اعياني احداثي به صاحب اعياني واگذار مي­شد و اين اشخاص حقي نسبت بـه اراضي نداشتند.

نادر کیانی بهترین وکیل اراضی

چگونه وکیل متخصص انتخاب نماییم